![](../../shim.gif) |
GLAN-Y-FFERI ![](../../images/cadwgov71height.gif)
CYFEIRNOD GRID: SN 367102
ARDAL MEWN HECTARAU: 56.69
Cefndir Hanesyddol
Roedd yr ardal y lleolir anheddiad Glan-y-Fferi ynddi bellach yn rhan
o ddeiliadaeth Ganoloesol Llanismel a oedd yn estroniaeth o Arglwyddiaeth
Cyd-weli ac yn ddeiliadol, yn Saesonaeth wedi'i chanoli ar faenor demên
Llanismel (Rees 1953, 175-212); mae hefyd yn perthyn o fewn plwyf Llanismel.
Datblygodd yr anheddiad o amgylch llwyfan glanio fferi ar draws aber Tywi,
i Lansteffan, a oedd yn tarddu o gyfnod cyn y Goresgyniad o bosibl (Davies
1989, 27). Fe'i crybwyllir mor gynnar â thua 1170 pan y'i rhoddwyd i Farchogion
yr Ysbyty yng Nghomandwr Slebech (gweler Ardal 141), ac fe'i croeswyd
'mewn cwch' gan Gerallt Gymro dau ddegawd yn ddiweddarach (Thorpe 1978,
138). Mae'r brif ffordd rhwng Cyd-weli a Glan-y-fferi yn dilyn llinell
llwybr Canoloesol o'r enw 'Ferry Way', a oedd yn arwain i'r fferi o Gyd-weli.
Mae Glan-y-fferi o bosibl yn safle capeliaeth Ganoloesol a ymgysegrwyd
i Sant Leonard (Rees 1932), a chored, y ddau yn eiddo i Abaty Hendygwyn-ar-Daf
(Rees 1953, 208). Mae'n bosibl bod anheddiad wedi datblygu yma yn ystod
yr Oesoedd Canol. Mae annedd o'r 18fed ganrif (wedi'i restru'n Radd II)
o fewn pentref a welir ar fap degwm Llanismel ym 1840 fel clwstwr o anheddau
o amgylch y fferi, gyda rhyw ddatblygiad gwasgaredig ar hyd y blaendraeth.
Ysgogwyd ton newydd o ddatblygiad pan gyfeiriwyd prif linell rheilffordd
y Great Western yng Ngorllewin Cymru drwy'r pentref ym 1852 (Ludlow 1999,
28), a sefydlu gorsaf yno, ac yn yr 20fed ganrif daethpwyd i ystyried
Glan-y-fferi fel lle dymunol i fyw ynddo, yn bennaf am ei olygfeydd braf
ar draws yr aber i Gastell Llansteffan.
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221
Disgrifiad ac elfennau tirlun hanesyddol hanfodol Ardal adeiledig Glan-y-fferi
sy'n gorwedd rhwng ychydig uwchlaw lefel y môr a 50 m (ar ei huchaf),
ar lan ddwyreiniol aber Tywi. Mae'n cwmpasu datblygiad strimyn ar hyd
y ffordd o'r gogledd i'r de yn gyfochrog â'r llinell rheilffordd, a ddigwyddodd
yn bennaf ers 1859; mae yno dai teras o tua 1900 a llawer o waith adeiladu
o'r 20fed ganrif. Mae'r tai yn bennaf i'r gogledd o'r orsaf, a chyfyngwyd
y datblygiad ar hyd ffordd Cyd-weli, a'r ffordd i Lanismel, gan natur
serth y llechwedd.
Mae'r archeoleg a gofnodwyd yn bennaf ar ffurf adeiladau
ond, yn ogystal â safle'r fferi a safle posibl capel coll a nodwyd uchod,
mae hefyd yn cynnwys darganfyddiadau o ddyddiad cynhanesyddol o Cockle
Rock ym mhen deheuol eithaf yr ardal.
Mae'r rhan fwyaf o'r adeiladau yn perthyn i'r 19fed a'r
20fed ganrif, maent yn gymysgedd o gerrig a briciau, concrid wedi'i rendro,
a deunyddiau eraill â thoeau llechi a theils concrid. Fodd bynnag, mae
yno annedd o'r 18fed ganrif a restrwyd fel adeilad Gradd II, ac Eglwys
Sant Thomas a sefydlwyd ar ddechrau'r 20fed ganrif (na restrwyd). Yn ogystal,
mae yno orsaf bad achub, y llinell rheilffordd a'r orsaf, a gweithfeydd
briciau gynt.
Gorwedd yr ardal tirlun hanesyddol rhwng y Nod Penllanw
a'r tir amaethyddol i'r dwyrain.
|