TWYNI TYWOD CYD-WELI ![](../../images/cadwgov71height.gif)
CYFEIRNOD GRID: SN 401064
ARDAL MEWN HECTARAU: 129.30
Cefndir Hanesyddol
Ardal o fignen a bryniau tywod ar ochr ogleddol Aber Gwendraeth. Mae
ei hanes yn gysylltiedig â hanes bwrdeistref Cyd-weli, ac estroniaeth
Llanismel y lleolir hanner gorllewinol yr ardal ynddi, ac effeithiwyd
arni yn arbennig gan ddiwydiannu Cyd-weli yn ystod diwedd y 18fed ganrif
a'r 19eg ganrif. Ym 1766 sefydlodd Thomas Kymer gei ar ochr ddeheuol aber
Gwendraeth Fach, a chamlas (rheilffordd yn ddiweddarach, sydd bellach
wedi diflannu) i gludo glo o'i byllau yn ardal Trimsaran/Pontiets, ac
ym 1852 aed â phrif linell y Great Western yng Ngorllewin Cymru drwy'r
ardal (Ludlow 1999, 28). Sefydlwyd gweithfeydd briciau a gweithfeydd silica,
sydd bellach wedi diflannu, nesaf at y llinellau rheilffordd ar ddiwedd
y 19eg ganrif. Ychydig o ddatblygu parhaol a fu yn ddiweddar; twristiaeth
a hamdden yw'r prif weithgareddau bellach ac ers yr 1970au lleolwyd maes
mawr i garafanau a chabanau gwyliau yn hanner gorllewinol yr ardal, tra
adferwyd camlas a chei Kymer o dan y Comisiwn Gwasanaethau Gweithwyr yn
yr 1980au.
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221
Disgrifiad ac elfennau tirlun hanesyddol hanfodol Ardal o fignen a bryniau
tywod rhwng ychydig uwchlaw lefel y môr a 10 m, sydd â gwreiddiau cynnar
yn hytrach na diweddarach, gan fod y duedd ar ochr ogleddol Aber Gwendraeth
yn un o erydu yn hytrach na dyddodi. Ym 1766-8 llwyddodd amgylchedd mwy
sefydlog i ganiatáu'r gwaith o adeiladu Camlas Thomas Kymer ac, ym 1852,
prif linell rheilffordd y Great Western. Gorweddai gweithfeydd briciau
a gweithfeydd silica 'Dinas' ar bob ochr i'r llinell reilffordd ar un
adeg (Argraffiad Cyntaf 6" Arolwg Ordnans, Dalen LIII. NW, 1891). Mae
morgloddiau'r 19eg a'r 20fed ganrif i'r de o'r ardal. Ar y cyfan amgaeir
yr ardal gan derfynau syth o wrychoedd sy'n tyfu'n wyllt.
Dim ond y nodweddion a nodwyd uchod, hy. cei a chamlas
Kymer, y rheilffyrdd, y gweithfeydd briciau a silica gynt, a'r morgloddiau,
yw'r archeoleg yn yr ardal a gofnodwyd. Adferwyd cei Kymer ac mae rhai
adeiladau cerrig yn gysylltiedig ag ef yno, sydd bellach yn segur.
Nid oes adeiladau nodweddiadol yno.
Mae hon yn ardal tirlun hanesyddol hynod o fryniau tywod
a mignen, yn gorwedd rhwng morfa heli lleidiog sydd heb ei amgáu a'r ddaear
sy'n codi ac a amgaeir gan lechweddau i'r gogledd.
|