|
198 UWCH CENNEN
CYFEIRNOD GRID: SN 683193
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 246.20
Cefndir Hanesyddol
Ardal gymeriad fechan a leolir yn nyffryn uchaf Afon Cennen wrth
droed y Mynydd Du, a oedd unwaith yn rhan o Faenor Llys a orweddai yn
rhan ddwyreiniol cwmwd Iscennen. Roedd Iscennen, yn wahanol i weddill
Cantref Bychan y gorweddai ynddo, yn parhau i fod mewn enw yn annibynnol
ar yr Eingl-Normaniaid ac yn cael ei ddal o dan systemau tirddaliadaeth
hyd 1284 pan gafodd ei feddiannu gan John Giffard. Ym 1340 daeth yn aelod
o Ddugaeth Lancaster (Rees 1953, xv-xvi). Ardal 198 yw canolbwynt gwleidyddol
y cwmwd, a gynrychiolir gan enwau ffermydd Ferdre Fawr a Fach, sy'n cynrychioli
cyn-ystadau maerdref Castell Carreg Cennen a'r llys (Ardal 256). Yma,
erbyn o leiaf 1284, gweithiwyd ystad fechan gan 13 o denantiaid caeth
a oedd o dan reolaeth rif, yn atebol i'w lys cyfreithiol ei hunan, yn
gyfrifol am gynnal a chadw melin yr arglwydd, y gwaith a chludo cynnyrch.
Dalient eu tiroedd drwy etifeddiaeth gyda hawliau parhaol i'w daliadau
(Rees, 1924, 200), ac hefyd, talent rent am Bedol (Ardal 240) a daliadau
eraill o fewn y Mynydd Du, a ddengys, efallai, eu bod yn gyfrifol am dir
pori'r haf i dda byw yr Arglwydd (Sambrook and Page 1995, 14). Mae'r enw
ffarm gyfagos 'Rhandir' yn cofnodi'r broses rhannu tir. Ar ôl 1284, deisebodd
taeogion y goron am gynnal eu hawliau i ffermio eu tiroedd etifeddol.
Hwyrach, serch hynny, fod yr ystad wedi mynd i gytundeb ar sail y pâr
presennol o ffermydd yn gynnar yn ei hanes. Mae'r patrwm o gau tiroedd
yn debyg o fod yn perthyn o gyfnod o newid a ddilynai'r cyfnod rhannu
tir; mae natur afreolaidd y caeau a'u maint bychan yn awgrymu, fodd bynnag,
nad creadigaethau diweddar ydynt. Roedd y dirwedd bresennol yn bodoli
erbyn o leiaf 1839, pan baratowyd map y degwm ar gyfer plwyf Llangadog.
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad
yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron
2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221
Disgrifiad a hanfodion hanesyddol y dirwedd
Mae ardal gymeriad Uwch Cennen yn cynnwys dyffryn serth afon Cennen a'i
hisafonydd. Mae gwaelod y dyffryn yn gorwedd ar tua 150m, a'r ochrau'n
codi i dros 200m. Ar yr ochr ddeheuol mae ochrau'r dyffryn yn serth, gyda
rhannau o'r rheini ar yr ochr ogleddol yn glogwyni. Cuddir ochrau'r dyffryn
yn drwm gan goed colldail. Mae'r tir yn dir pori a gafodd ei wella, a
rannwyd yn gaeau bychain afreolaidd gan ggloddiau a gwrychoedd. Mae'r
gwrychoedd at ei gilydd mewn cyflwr da, wedi eu cynnal a'u cadw'n dda,
er bod rhai wedi eu hesgeuluso ac wedi dymchwel; bydd ffensys gwifren
yn ategu'r ffiniau clawdd i gyd. Mae'r ffermdai a wasgerir ar draws y
dirwedd yn darparu'r patrwm anheddu ac maent yn gyffredinol yn dyddio
o'r 19fed ganrif, yn frodorol ac yn anffurfiol. Ceir ychydig iawn o archeloleg
a gofnodwyd mewn ardal sydd yn ardal gymeriad fechan; fe'i cyfyngir i
ddau gloddwaith anhysbys o ran eu natur, safle darganfyddiadau o'r Oes
Efydd a safle ffynnon posibl.
Nid oes unrhyw adeiladau arbennig. Mae'r ffermdai yn gyffredinol
yn dyddio o'r 19eg ganrif, wedi eu codi â cherrig gyda thoeau llechi,
yn adeiladau deulawr â thri bae ac yn y traddodiad brodorol. Mae'r tai
allan mas cysylltiedig wedi eu codi o gerrig ac yn dyddio hefyd o'r 19eg
ganrif, yn gymharol fach ac fel arfer wedi eu trefnu'n anffurfiol mewn
perthynas â'r ffermdy.
Er bod hon yn ardal ddaearyddol ar wahân, mae ei hanfodion
hanesyddol yn cael eu rhannu gydag ardaloedd cyfagos ac felly tuedda ei
ffiniau i fod yn llain newid graddol, yn hytrach nag yn ffin ymyl galed.
Mae ardal gymeriad Castell Carreg Cennen yn eithriad gan
fod ffin glir yn bodoli yno.
|