![](../../shim.gif) |
![PUMLUMON](webphotos/pumlimon.jpg)
PUMLUMON
CYFEIRNOD GRID: SN 805884
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 8986
Cefndir Hanesyddol
Mae’r ardal eang iawn hon, sy’n cynnwys
copa Pumlumon, yn gorwedd ar draws y ffin sirol sy’n gwahanu Ceredigion
a Phowys. Nid astudiwyd ochr Powys i’r ffin hon yn fanwl, ac efallai
y bydd angen ailystyried yr ardal os gwneir rhagor o ymchwil. Wedi’i
lleoli yn yr ardal hon roedd rhan o faenor Cwmbuga a oedd yn eiddo i Abaty
Cwm-hir. Mae’n debyg i gymeriad agored y tir hwn sicrhau iddi gael
ei hawlio gan y Goron. Cynhwysai Faenor Perfedd a oedd yn eiddo i’r
Goron. Dengys cofnodion o Faenor Cwmbuga ffriddoedd sylweddol a phorfa
haf – swyddogaeth sydd wedi goroesi at ei gilydd ar draws yr ardal
gyfan hyd heddiw. Er nad oes unrhyw aneddiadau cyfannedd yn yr ardal bellach,
dengys ffynonellau hanesyddol fod patrwm o aneddiadau gwasgaredig i’w
gael yn y 18fed ganrif. Cyfeirid at lawer o’r aneddiadau hyn fel
lluest (Vaughan 1966), a all nodi iddynt gael eu sefydlu o fewn system
o drawstrefa. Ym 1744, fe’u disgrifiwyd gan Lewis Morris, Dirprwy
Stiward Maenor Perfedd a oedd yn eiddo i’r Goron, fel ‘bythynnod
bach a oedd yn dai haf yn wreiddiol ar gyfer bugeiliaid ac sydd â
chae o ychydig erwau o dir wedi’i atodi iddynt.’ (Vaughan
1966, 257). Ymddengys i Morris ddisgrifio system a oedd yn dirywio am
fod rhai o’r aneddiadau a restrwyd ganddo yn anghyfannedd. Erbyn
diwedd y 18fed ganrif roedd nifer yr aneddiadau hyn wedi gostwng gryn
dipyn, ac erbyn canol y 19eg ganrif roeddynt bron wedi diflannu gan adael
tirwedd wag. Dechreuodd mwynglawdd plwm Pumlumon gynhyrchu yn yr ardal
anghysbell hon ym 1866 a pharhaodd tan 1891 (Bick 1983, 6-8).
Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol
Mae hon yn ardal eang ac anghysbell sy’n cynnwys
dyffrynnoedd â llethrau serth i lawr at 250m a chopa creigiog Pumlumon
ar uchder o 752m. Mae bron y cyfan o’r ardal hon yn cynnwys rhostir
a thir pori garw a cheir gorgors ar lefelau uwch a dyddodion mawnaidd
mewn dyffrynnoedd uchel a phantiau. Arferai hen ffiniau wedi’u ffurfio
gan gloddiau rannu darnau bach o’r llethrau is yn gaeau mawr, ond
mae’r caeau hyn i raddau helaeth yn ddiangen bellach, ac mae ffensys
gwifrau sydd wedi’u gosod yn bell oddi wrth ei gilydd yn darparu
ffiniau cadw stoc. Gwnaed gwaith ar raddfa fawr i wella’r tir yn
ystod yr ychydig ddegawdau diwethaf ac mae hyn wedi trawsnewid llawer
o’r llethrau is, a rhai llwyfandiroedd uchel, yn borfa. Tirwedd
ddi-goed ydyw heb unrhyw aneddiadau. Mae tomenni ysbwriel, siafftiau,
tramffyrdd a phyllau olwynion mwynglawdd plwm Pumlumon a mwyngloddiau
metel eraill ymhlith elfennau amlycaf y dirwedd hanesyddol yn yr ardal
hon.
Ar wahân i’r mwyngloddiau metel y cyfeiriwyd
atynt uchod, mae’r archeoleg a gofnodwyd yn cynnwys crugiau crwn/carneddau
a mannau darganfod yn dyddio o’r Oes Efydd, a safleoedd anheddu
ac olion cysylltiedig ôl-Ganoloesol. Mae’r crugiau crwn/carneddau
a leolir ar gopaon, megis y grwp ar Bumlumon yn elfennau dramatig yn y
dirwedd. Mae aneddiadau ôl-Ganoloesol, sydd wedi’u canolbwyntio
ar y llethrau is, yn arwydd o dirwedd boblog tan y 19eg ganrif.
I’r gogledd ac i’r dwyrain ni phennwyd union
ffiniau’r ardal hon eto. I’r gorllewin ceir coedwigoedd ucheldirol
a Chwm Rheidol, gan gynnwys cronfa ddwr Nant-y-Moch. Nid yw’r ffin
rhwng yr ardal hol ac ardal y gronfa ddwr yn arbennig o bendant, a dylid
ystyried ei bod yn ardal newid yn hytrach na llinell galed. I’r
de mae ardal is, amgaeëdig a chyfannedd Dyffryn Castell yn wahanol
iawn i’r llain hon o dir uchel.
![MAP GOGLEDD PUMLUMON](webphotos/pumlimonnorthmap.jpg)
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221 |