![](../../shim.gif) |
![Mynyddoedd Cambria](webphotos/cambrianmountains.jpg)
MYNYDDOEDD CAMBRIA
CYFEIRNOD GRID: SN 879665
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 298840
Cefndir Hanesyddol
Mae’r ardal fawr iawn hon o fynydd-dir uchel yn
gorwedd ar y naill ochr a’r llall i’r ffin rhwng siroedd Ceredigion
a Phowys. Mae’r rhan fwyaf ohoni yn gorwedd o fewn Powys, ac nis
astudiwyd yn fanwl am ei bod y tu allan i’r ardal astudiaeth. Yn
hanesyddol mae rhan fawr o’r ardal hon yn gorwedd o fewn maenorau
Penardd, Mefenydd, Cwmteuddwr a Chwmystwyth a oedd yn eiddo i Abaty Ystrad
Fflur (Williams 1990, 56-57). Erbyn diwedd y Cyfnod Canoloesol, ac efallai
yn gynharach na hynny, roedd y maenorau wedi’u rhannu’n ffermydd,
a gâi eu prydlesu a’u ffermio yn fasnachol. Mae’n ansicr
sut y byddai rhannau ucheldirol y maenorau wedi gweithredu. Yn ddiau cynhwysai
rhannau o’r cyrion ucheldirol ffermydd - mae dogfen yn dyddio o
1545-50 (Morgan 1991, 5-7) yn enwi ffermydd sydd bellach yn anghyfannedd
mewn lleoliad ucheldirol - ond gweithredai’r rhan fwyaf o’r
ucheldir fel tir pori garw yn ôl pob tebyg a ddefnyddid yn dymhorol.
Mae Williams (1990, 59) yn cyfeirio at ddogfen sy’n nodi trawstrefa
ym Maenor Mefenydd. Cynhwysai defnydd mynachaidd arall dorri mawn a physgodfa
yn Llynnoedd Teifi. Mae’n debyg, pan ddiddymwyd yr abaty, y byddai’r
Goron wedi hawlio tir agored, a phrydleswyd tir amaeth yn gyntaf ac yn
ddiweddarach fe’i prynwyd gan ystadau cynnar, yn arbennig yn yr
ardal hon ystadau Trawscoed a Chastell Powys. Ffurfiodd tir a ddaeth i
feddiant yr olaf yng Nghwmystwyth ac o’i amgylch ystad Hafod yn
y pen draw. Roedd yr ystadau hyn yn awyddus i gynyddu maint eu daliadau,
ac amgaewyd tir agored y Goron yn anghyfreithlon ganddynt, proses a fu
fwyaf dynamig ar ddiwedd y 18fed ganrif a dechrau’r 19eg ganrif.
Defnyddiwyd dulliau cyfreithiol hefyd. Noddwyd deddfau amgáu. Amgaeodd
y ddwy o fewn yr ardal hon, sef Deddf Amgáu Gwnnws ddyddiedig 1815
a Deddf Amgáu Llanfihangel-y-Creuddyn ddyddiedig 1866 (Chapman
1992, 50, 53), leiniau helaeth o ucheldir, fel y gwnaeth deddf arfaethedig
1815 ar gyfer ardal Llynnoedd Teifi (LlGC Trawscoed 347), ond ni chawsant
fawr o effaith ffisegol ar y dirwedd. Yn yr 20fed ganrif, mae gweithgarwch
gwella tir law yn llaw â gweithgarwch amgáu wedi bwyta i
mewn i ddiffeithdir a rhostir. Trwy’r dulliau cyfreithiol ac anghyfreithiol
hyn y lleihawyd y tir agored i’w faint presennol. Yn croesi’r
ardal mae nifer o lwybrau naturiol tros fynydd pwysig sy’n cysylltu
cymunedau amaethyddol a marchnadoedd Ceredigion â thiroedd a threfi
i’r dwyrain. Mae’r llwybrau tros fynydd hyn yn enwog am y
defnydd a wneid ohonynt gan borthmyn yn y cyfnod hanesyddol, ond mae’n
debyg eu bod yn hþn. Nid yn unig yr oeddynt yn darparu modd cyfathrebu
ar draws mynyddoedd Cambria, ond roeddynt yn fodd i gyrraedd y rhostir
uchel at ddibenion sefydlu aneddiadau parhaol neu dymhorol, ar gyfer pori
anifeiliaid ac ar gyfer torri mawn. Trowyd y llwybr o Gwmystwyth i’r
dwyrain i Raeadr Gwy a’r tu hwnt yn ffordd dyrpeg ym 1770 (Colyer
1984, 176-82), ond fe’i disodlwyd gan ffordd dyrpeg newydd (ffordd
bresennol yr A44) a agorwyd i’r gogledd ym 1812.
![Mynyddoedd Cambria](webphotos/cambrianmountains2.jpg)
Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol
Mae hon yn ardal fawr iawn o ucheldir. Mae’n codi
i uchder o dros 500m mewn mannau, ar gyfartaledd mae tua 400m o uchder
ac anaml y mae’n disgyn o dan 300m. Mae brigiadau creigiog ar rai
o’r copaon uwch ac o amgylch Llyn Teifi yn nodweddion dramatig y
mae eu mawr angen mewn tirwedd sydd fel arall yn ddiflas ac yn undonog.
Tir pori garw iawn heb ei wella a geir yn bennaf a gorgors ar dir uwch
a dyddodion mawnaidd yn y mwyafrif o bantiau a dyffrynnoedd. Ceir rhywfaint
o dir pori wedi’i wella, ar lethrau is yn bennaf lle y mae ambell
ffens wifrau yn rhannu’r ardal. Mae rhai ffermydd sydd wedi’u
gwasgaru’n eang, yn arbennig ar ochr Powys i’r ffin. Mae’r
rhain wedi’u hadeiladu’n draddodiadol o gerrig, â chasgliad
o adeiladau fferm modern o bob tu iddynt, ac maent wedi’u lleoli
o fewn system o ychydig o gaeau a rennir gan gloddiau, ond lle y mae ffensys
gwifrau bellach yn darparu’r atalfeydd cadw stoc. Mae’r caeau
sydd ynghlwm wrth y ffermydd hyn bellach yn cynnwys tir pori wedi’i
wella, a cheir lleiniau pellach o dir pori agored wedi’i wella gerllaw.
Tirwedd heb goed ydyw. Yn gyffredinol tirwedd o rostir agored yw hwn.
Dim ond yr archeoleg a gofnodwyd ar gyfer rhan Ceredigion
o’r ardal hon a ddisgrifir. Mae archeoleg yn ychwanegu mwy o ddyfnder
amser i’r dirwedd, am fod nifer fawr o grugiau crwn a maen hir yn
dyddio o’r Oes Efydd yn awgrymu bob pobl yn byw yn yr ardal hon
hyd yn oed ar dir uchel, er na wyddom am unrhyw aneddleoedd. Fodd bynnag,
mae aneddleoedd ôl-Ganoloesol a safleoedd eraill o’r un cyfnod
megis corlannau, caeau, cysgodfeydd a systemau caeau yn dangos bod pobl
yn byw ar y tir is ar gyrion yr ardal hon, drwodd i’r 19eg ganrif.
Ceir olion gweithgarwch cloddio am fetel hefyd.
Mae i’r ardal hon ffiniau pendant iawn ac yn ffinio
â hi ceir naill ai leiniau mawr o goedwigoedd ucheldirol, neu dir
amgaeëdig a chyfannedd is. Ar yr ochr ddwyreiniol, ym Mhowys, ni
phennwyd ffiniau’r ardal hon yn fanwl eto.
![Mynyddoedd Cambria Gogledd](webphotos/cambrianmountainsnorthmap.jpg)
Mynyddoedd Cambria Gogledd
Mynyddoedd Cambria Canol
![Mynyddoedd Cambria De](webphotos/cambrianmountainssouthmap.jpg)
Mynyddoedd Cambria De
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad
yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron
2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221 |