![](../../shim.gif) |
![Bwlchddwyallt a Blaengorffen](webphotos/bwlchddwyalltblaengorffen.jpg)
BWLCHDDWYALLT A BLAENGORFFEN
CYFEIRNOD GRID: SN 704621
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 621.8
Cefndir Hanesyddol
Yn y Cyfnod Canoloesol, gorweddai’r rhan fwyaf
o’r ardal hon o fewn Maenor Penardd a oedd yn eiddo i Abaty Ystrad
Fflur (Williams 1990, 56). Tua diwedd y Cyfnod Canoloesol, os nad ynghynt,
byddai’r faenor wedi’i rhannu’n ffermydd a gâi
eu prydlesu yn fasnachol (Rees 1936, 58). Pan ddiddymwyd yr abaty rhoddwyd
y rhan fwyaf o diroedd yr abaty i Iarll Essex ac fe’u prynwyd ar
ôl hynny, ym 1630, gan ystad Trawscoed. Daeth John Stedman i feddiant
tir demên, a drosglwyddwyd ym 1746 i ystad Nanteos. Mae’n
debyg felly fod y patrwm o ffermydd gwasgaredig yn dyddio o ddiwedd y
Cyfnod Canoloesol o leiaf, ac iddo gael ei gadw gan berchenogion diweddarach
yr ystadau. Yn ddiau roedd wedi’i sefydlu erbyn canol y 19eg ganrif
- dangosir ffermydd gwasgaredig â chaeau afreolaidd bach o bob tu
iddynt wedi’u lleoli yng nghanol caeau mawr ar fap degwm 1845 (Map
Degwm a Rhaniad Caron). Dengys mapiau ystad cynnar bod y broses o gau’r
tir yn dal i fynd yn ei blaen ar ddechrau’r 19eg ganrif. Er enghraifft,
dengys y mapiau yr esgair i’r de-ddwyrain o Sunnyhill (LlGC Cyf
45, 54, 66, 68) fel ffridd agored a gwasgariad o gaeau bach ar wahân
a oedd yn eiddo i berchenogion gwahanol - aneddiadau sgwatwyr o bosibl?
- a dangosir fferm Bwlchddwyallt (LlGC Trawscoed 332; LlGC Trawscoed Cyf
1, 14) fel fferm anghysbell â phum cae bach o’i hamgylch wedi’i
lleoli mewn tir agored.
Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol
Mae’r ardal hon yn ymestyn dros esgair wedi’i
halinio o’r de-orllewin i’r gogledd-ddwyrain sy’n codi
o 200m ar y llethrau sy’n wynebu’r gogledd-orllewin i 346m
lle y mae ar ei huchaf. Mae’r llethrau’n serth fel arfer.
Mae bron y cyfan o dir amaethyddol yr ardal gan gynnwys copaon yr esgair
yn dir pori wedi’i wella, er y ceir lleiniau o dir pori garw ar
lethrau serth, a thir brwynog mewn rhai pantiau. Ceir clystyrau o goetir
collddail ar rai o’r llethrau serth a chlympiau o goetir collddail
wedi’u gwasgaru ar draws yr ardal. Mae’r cyfuniad hwn o goetir
gwasgaredig a thir pori wedi’i wella yn rhoi golwg parcdir agored
yn dyddio o’r 18fed ganrif i’r ardal (sy’n gamarweiniol).
Nodweddir y patrwm anheddu gan ffermydd gwasgaredig a leolir mewn system
gaeau o gaeau mawr afreolaidd eu siâp, gyda chaeau llai o faint
o bob tu i’r ffermydd. Cloddiau ac arnynt wrychoedd sy’n ffurfio’r
hen ffiniau, ond yn gyffredinol mae’r rhain bellach yn ddiangen.
Dim ond ar lefelau is y mae’r gwrychoedd yn cadw gwartheg i mewn;
mewn mannau eraill maent naill ai wedi’u hesgeuluso neu nid ydynt
yn bodoli ac maent wedi’u disodli gan ffensys gwifrau. Mae ffensys
gwifrau newydd hefyd yn darparu ffiniau rhai caeau mawr newydd.
Ychydig o archeoleg gofnodedig sydd yn yr ardal hon.
Fodd bynnag, ceir safle o bwys, sef Castell Tregaron, bryngaer yn dyddio
o’r Oes Haearn, ac mae canfyddiadau yn dyddio o’r Oes Efydd
yn darparu rhagor o ddyfnder amser i’r dirwedd.
Mae i’r ardal ffiniau pendant. I’r dwyrain
ceir tir agored ac i’r de, i’r gorllewin ac i’r gogledd
ceir ardaloedd is a nodweddir gan gaeau bach, afreolaidd eu siâp.
![Map Bwlchddwyallt a Blaengorffen](webphotos/bwlchddwyalltblaengorffenmap.jpg)
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221 |