![](../../shim.gif) |
![Bryngwyn Bach](webphotos/bryngwynbach.jpg)
BRYNGWYN BACH
CYFEIRNOD GRID: SN 757574
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 3916
Cefndir Hanesyddol
Mae’r ardal gymeriad dirwedd hanesyddol enfawr
hon yn croesi o Geredigion i Sir Gaerfyrddin. Ardal o ucheldir ydyw a’r
tu mewn iddi ceir rhannau o ystad Llanddewibrefi a oedd yn eiddo i Esgob
Tyddewi a Maenor Penardd a oedd yn eiddo i Abaty Ystrad Fflur. Mae’n
debyg erbyn diwedd y Cyfnod Canoloesol y byddai’r ddau ddaliad hyn
wedi’u rhannu’n ffermydd, a gâi eu prydlesu a’u
ffermio yn fasnachol. Fodd bynnag ni wyddom yn iawn pa mor hen yw pob
un o’r ffermydd ucheldirol a leolir o fewn yr ardal hon, ac er ei
bod yn debyg i rai ohonynt gael ei sefydlu yn y Cyfnod Canoloesol yn y
ffordd a nodwyd uchod, mae’n ddigon posibl bod eraill wedi dechrau
fel aneddiadau sgwatwyr yn y 18fed ganrif neu ddechrau’r 19eg ganrif.
Gadawyd y ffermydd hyn yn ystod yr 20fed ganrif, ac erbyn hyn dim ond
mewn dyrnaid y mae pobl yn byw. Mae’r capel sydd wedi goroesi yn
Soar y Mynydd yn tystio i’r ffaith bod yr ardal yn fwy poblog ers
llawer dydd. Mae’n amlwg bod y ffermydd yn elfen bwysig yn y dirwedd,
ond mae’r rhan fwyaf o’r tir yn yr ardal hon yn agored, a
bu’n agored am yr ychydig ganrifoedd diwethaf o leiaf, a byddai
wedi’i hawlio gan y Goron. Yn croesi’r ardal mae llwybrau
naturiol tros fynydd pwysig sy’n cysylltu cymunedau amaethyddol
Ceredigion â thiroedd a threfi i’r dwyrain. Mae’r llwybrau
tros fynydd hyn yn enwog am y defnydd a wneid ohonynt gan borthmyn yn
y cyfnod hanesyddol, ond maent yn debygol o fod yn hen iawn, ac nid yn
unig yr oeddynt yn fodd cyfathrebu ar draws cadwyn mynyddoedd Cambria,
ond roeddynt yn fodd i gyrraedd y rhostir uchel at ddibenion sefydlu aneddiadau
parhaol neu dymhorol, ar gyfer pori anifeiliaid ac ar gyfer torri mawn.
Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol
Mae hon yn llain fawr iawn o ucheldir agored â
phatrwm anheddu anwastad o ffermydd ucheldirol sydd wedi’u gwasgaru’n
eang. Yn y pen gogleddol mae tir agored yn disgyn i bwynt mor isel â
200m, ond mae’r tir yn codi i dros 500m mewn mannau yn yr ardal
ganolog. Ar gyfartaledd mae uchder yr ardal yn amrywio o rhwng 300m a
450m. Anaml y mae’r dirwedd yn greigiog, ac mae lleiniau eang o
rostir tonnog a gorgors ar dir uwch a phantiau mawnaidd yn arferol. Mae
digonedd o dystiolaeth o aneddiadau anghyfannedd ar draws yr ardal hon,
yn arbennig ar hyd y llwybrau. Mae ffermydd cyfannedd, y mae Nantymaen
yn enghraifft bwysig ohonynt, wedi’u hadeiladu o gerrig yn draddodiadol.
Ceir casgliad o adeiladau fferm modern o bob tu iddynt, ac fe’u
lleolir o fewn system yn cynnwys rhai caeau yn unig. Cloddiau sy’n
ffurfio ffiniau hþn y caeau hyn, ond erbyn hyn mae ffensys gwifrau
yn darparu’r atalfeydd cadw stoc. Mae’r caeau hyn bellach
yn cynnwys tir pori wedi’i wella, a cheir rhagor o leiniau o dir
pori agored wedi’i wella agored gerllaw’r ffermydd. Ar wahân
i lain a blannwyd â choedwigoedd yn ddiweddar, tirwedd heb goed
ydyw.
Mae archeoleg gofnodedig yr ardal hon yn gyfoethog ac
yn amrywiol. Mae’r nifer fawr o henebion yn dyddio o’r Oes
Efydd sy’n cynnwys crugiau crwn unigol, grwpiau o grugiau crwn a
charneddau, meini hirion a chylch cerrig, yn darparu cryn ddyfnder amser
i’r dirwedd. Ni wyddom am unrhyw safleoedd anheddu yn dyddio o’r
cyfnod hwn, ond yn ddiau mae dwysedd yr henebion defodol ac angladdol
hyn yn awgrymu tirwedd boblog. Safle yn dyddio o’r Oes Haearn yw
Castell Rhyfel a leolir tua ffin yr ardal hon, ac mae Gwys-y-Ychen Bannog
yn gloddwaith llinellol amddiffynnol neu weinyddol. Mae nifer fawr o fythynnod
anghyfannedd a safleoedd anheddu eraill yn awgrymu poblogaeth uwch yn
byw ar draws yr ardal hon drwodd i’r 19eg ganrif. Mae nodweddion
amaethyddol a thystiolaeth o weithgarwch torri mawn yn tystio i’r
ffaith bod pobl yn arfer byw yn yr ardal hon.
Mae i’r ardal hon ffiniau pendant iawn; i’r
dwyrain ac i’r gorllewin ceir planhigfeydd tra helaeth o goedwigoedd.
I’r gogledd ac i’r gogledd-orllewin ceir tir amgaeëdig
a phoblog is yn bennaf.
![Map ardal Bryngwyn Bach](webphotos/bryngwynbachmap.jpg)
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221 |