BANC CREIGNANT MAWR

CYFEIRNOD GRID: SN 737802
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 140.2

Cefndir Hanesyddol

Yn y Cyfnod Canoloesol roedd yr ardal hon yn rhan o Faenor Nantyrarian a oedd yn eiddo i Abaty Cwm-hir (Williams 1990, 40). Ar ôl diddymu’r abaty, mae’n fwy na thebyg i’w chymeriad ucheldirol sicrhau i’r Goron ei hawlio, ond erbyn diwedd y 18fed ganrif roedd wedi’i meddiannu gan ystad Gogerddan, neu roedd wedi’i throsglwyddo i’r ystad mewn rhyw ffordd arall. Mae map o’r ystad yn dyddio o ddiwedd y 18fed ganrif yn ei dangos fel ardal agored (LlGC Cyf 37, 51) heb unrhyw aneddiadau, ac fel hyn y parhaodd nes iddi gael ei phrynu gan y Comisiwn Coedwigaeth a blannodd gonifferau arni yn y 1960au. Bu cloddio ar raddfa fach yn yr ardal hon – agorwyd mwynglawdd metel Bog ym 1830 a chafodd ei weithio drwodd i 1882, er na fu’r gweithrediad mor llwyddiannus â hynny.

Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol

Mae’r ardal gyfan wedi’i gorchuddio â phlanhigfa o goedwigoedd ag ymyl galed ac mae’n cynnwys ucheldir creigiog, sy’n amrywio o ran uchder o 300 i 380m. Mae olion gweithgarwch cloddio am fetel o fewn y coedwigoedd yn cynnwys tomenni, siafftiau, olion adeiladau a ffrydiau. Fodd bynnag, planhigfeydd, lonydd, ffyrdd a nodweddion coedwig eraill yw’r elfennau tirwedd hanesyddol mwyaf cyffredin ac amlycaf yn yr ardal hon.

Yn ogystal â’r olion yn gysylltiedig â chloddio am fetel, mae’r archeoleg a gofnodwyd yn cynnwys dau grug crwn posibl yn dyddio o’r Oes Efydd.

Mae i’r rhandir hwn o goedwigoedd ffiniau pendant a cheir ucheldir agored i’r gogledd, i’r gorllewin ac i’r de, a thir amgaeëdig a lled-amgaeëdig is lle y mae pobl yn byw i’r dwyrain.

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221