![Afon Mwyro](webphotos/afonmwyro.jpg)
AFON MWYRO
CYFEIRNOD GRID: SN 774650
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 74.4
Cefndir Hanesyddol
Yn y Cyfnod Canoloesol lleolid yr ardal hon o fewn Maenor
Penardd a oedd yn eiddo i Abaty Ystrad Fflur, efallai fel rhan o ddemen
yr abaty. Rhoddwyd y maenorau i Iarll Essex pan ddiddymwyd yr abaty, gan
eu gwerthu i ystad Trawscoed ym 1630. Ar ddiwedd y 18fed ganrif roedd
rhan o’r ardal hon ym meddiant Trawscoed, ac efallai mai fel hyn
y daeth yn rhan o’r ystad. Fodd bynnag, daeth demen yr Abaty i feddiant
John Stedman ym 1567. Bu farw Richard Stedman heb wneud ewyllys ym 1746
a throsglwyddwyd yr ystad i’r teulu Powell o Nanteos. Roedd gan
Nanteos ddaliadau sylweddol yma yn y 19eg ganrif. Mae’n debyg, erbyn
diwedd y Cyfnod Canoloesol, os nad ynghynt, fod maenorau a demenau abatai
wedi’u rhannu’n ffermydd a gâi eu prydlesu yn fasnachol.
Canlyniad y broses hon yw patrwm anheddu sy’n debyg i’r hyn
a geir heddiw, fel y gwelir ar fap 1845 (Map Degwm a Rhaniad Caron, 1845).
Erbyn 1845 roedd caeau wedi’u sefydlu ar loriau’r dyffrynnoedd
ac mewn pocedi o amgylch y ffermydd. Ehangodd y system hon o gaeau bach
yn ystod y 19eg ganrif nes cyrraedd ei ffurf bresennol. Roedd y boblogaeth
yn ddigon mawr ar ddechrau’r 20fed ganrif i gyfiawnhau adeiladu
capel ysgoldy ym 1905 (Percival 1998, 520). Ers hynny bu lleihad cyffredinol
yn y boblogaeth.
![Afon Mwyro](webphotos/afonmwyro2.jpg)
Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol
Mae’r ardal dirwedd hon yn cynnwys llawr dyffryn
a llethrau isaf Afon Mwyro, sy’n amrywio o ran uchder o 210m yn
ei phen gorllewinol i 370m ar ymyl y tir amgaeëdig ar lethrau’r
dyffryn. Mae caeau bach ar lawr y dyffryn fel arfer yn troi yn rhostir/ffriddoedd
agored wrth doriad y llethr, er bod tir amgaeedig, yn ardal ffermydd Tyncwm
a Berthgoed, yn ymestyn i fyny a thros esgeiriau isel. Nodweddir y patrwm
anheddu gan ffermydd gwasgaredig a chapel nas defnyddir bellach ar esgeiriau
isel a’r llethrau isaf. Mae ffermdy Berthgoed yn arddull frodorol
Sioraidd nodweddiadol y rhanbarth sy’n perthyn i’r cyfnod
o ganol y 19eg ganrif hyd ei diwedd, sef cerrig wedi’u rendro a
tho llechi masnachol. Mae ganddo adeiladau amaethyddol modern mawr. Ceir
hefyd adeilad fferm modern mawr mewn lleoliad anghysbell ar lawr y dyffryn.
Waliau sych a rhai cloddiau o gerrig llanw sy’n ffurfio’r
ffiniau. Lle y ceir gwrychoedd maent wedi’u hesgeuluso, ac mae ffensys
gwifrau wedi’u hychwanegu at y mwyafrif o’r ffiniau. Ceir
tir pori wedi’i wella yn y mwyafrif o’r caeau ar lawr y dyffryn,
ond mae’r tir yn dueddol o fod yn borfa fwy garw ar y llethrau isaf.
Mae rhedyn yn gorchuddio rhai llethrau mwy serth. Ceir rhai pantiau mawnaidd.
Mae clystyrau gwasgaredig o goed yn y cyffiniau ac i fyny’r afon
o’r hen gapel yn rhoi golwg eithaf coediog i’r dirwedd.
Mae’r archeoleg a gofnodwyd yn adlewyrchu’r
gostyngiad yn y boblogaeth a welwyd yn yr ardal hon drwy gydol yr 20fed
ganrif, ac mae’n cynnwys bythynnod anghyfannedd a safleoedd aneddiadau
eraill a fawr ddim arall.
I’r gorllewin mae’r ardal hon yn ymdoddi
i lawr amgaeedig y dyffryn. Ar bob ochr arall ceir ffin bendant rhwng
yr ardal hon a thir agored.
![Map o ardal Afon Mwyro](webphotos/afonmwyromap.jpg)
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221 |