![](../../shim.gif) |
![MYNYDD Y FFYNNON](webphotos/mynyddyffynnon.jpg)
MYNYDD Y FFYNNON
CYFEIRNOD GRID: SN 779776
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 1641
Cefndir Hanesyddol
Yn ystod y Cyfnod Canoloesol, gorweddai’r ardal
hon o fewn maenor Cwmystwyth a oedd yn eiddo i Abaty Ystrad Fflur. Pan
ddiddymwyd yr abaty mae’n debyg iddi ddod i feddiant y teulu Herbert
o Gastell Powys ynghyd â llawer o ddaliadau eraill y cyn-abaty,
er y byddai’r darnau agored o dir wedi aros yn eiddo i’r Goron.
Ffurfiai tir y teulu Herbert yng Nghwmystwyth y sail i ystad ddiweddarach
yr Hafod. Meddiannodd Thomas Jones, perchennog enwocaf ystad yr Hafod,
dir y Goron yn rheibus, naill ai er mwyn sefydlu coedwigoedd neu er mwyn
ei amgáu i’w ddefnyddio at ddibenion amaethyddol. Plannodd
leiniau mawr o dir yn yr ardal hon, y dangosir eu lleoliadau ar fap o’r
ystad dyddiedig 1834 (LlGC R.M. A64) ac ar fap degwm 1847. Torrwyd y coedwigoedd
hynny a blannwyd gan Johnes ac a oedd wedi goroesi tan yr 20fed ganrif
i lawr yn ystod yr Ail Ryfel Byd (Edlin 1959, 13). Ym 1800, sefydlodd
Johnes fferm arbrofol hefyd, a elwid yn New Farm yn wreiddiol, ac a elwir
bellach yn Gelmast (Suggett, 1998-99). Roedd hon yn fferm magu defaid
ac yn fferm laeth, a braenarwyd llawer o dir heb ei amaethu efallai am
y tro cyntaf. Cychwynnwyd cynlluniau draenio ac adeiladwyd ffermdy ac
adeiladau fferm. Mae’r adeiladau yn dal i fodoli. Ym 1866, bu rhannau
o’r ardal hon yn destun Deddf Amgáu (Chapman, 1992, 53; LlGC
Cerdyn CC Adnau 6), na chafodd fawr ddim effaith ffisegol ar y dirwedd,
er iddi gael ei dyfarnu. Lleolir nifer o fwynglodddiau metel bach yn dyddio
o’r 18fed ganrif a’r 19eg ganrif ar gyrion yr ardal hon yn
nyffryn Mynach. Prif gyfnodau gweithio’r mwyngloddiau hyn oedd yn
y 1850au hyd y 1870au (Bick 1983, 30). Ym mhen gogleddol pellaf yr ardal
lleolid mwynglawdd Nantycria, a oedd yn enwog am ei flend. Buwyd yn ei
weithio o’r 18fed ganrif, a chaeodd tua diwedd y 19eg ganrif (Bick
1983, 29). Yn y 1950au, prynodd y Comisiwn Coedwigaeth y mwyafrif o diroedd
ystad yr Hafod a dechrau ar raglen helaeth o goedwigo ucheldirol. Plannwyd
bron y cyfan o’r ardal hon, a thir gerllaw Gelmast oedd yr unig
eithriad amlwg.
Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol
Mae’r ardal hon yn cynnwys llain fawr iawn o ucheldir
tonnog, weithiau creigiog. Mae’n codi i dros 530m lle y mae ar ei
uchaf, ond fel arfer mae’n gorwedd rhwng 300 a 450m. Ar wahân
i ambell boced, mae’r ardal gyfan wedi’i gorchuddio gan blanhigfeydd
o goed coniffer. Cyn cael ei phlannu â choed roedd y rhan fwyaf
o’r ardal yn rhostir agored, er y ceid rhai ffiniau ar ffurf cloddiau,
cloddiau o bridd a cherrig a waliau sych, yn arbennig ar lefelau is. Mae
fferm a rhai caeau cysylltiedig a sefydlwyd ym 1803 wedi goroesi yn Gelmast.
Mae’r fferm enghreifftiol hon yn rhestredig ac mae’n cynnwys
ty Sioraidd, a addaswyd ar ddiwedd y 19eg ganrif, a rhesi o adeiladau
allan cerrig o amgylch iard. Mae ffosydd/ffiniau draenio yn nodwedd ar
y dirwedd. Yn Nantycria mae olion gweithgarwch cloddio yn cynnwys tomenni,
cronfeydd dwr a ffrydiau. At ei gilydd dilëwyd olion y diwydiant
cloddio yn nyffryn Mynach gan weithrediadau coedwigaeth. Yn wir, planhigfeydd,
llwybrau, ffyrdd a nodweddion coedwigaeth yw elfennau mwyaf cyffredin
ac amlycaf y dirwedd hanesyddol yn yr ardal hon.
Yn ogystal â’r toreth o olion yn gysylltiedig
â gweithgarwch cloddio am fetel yn y cofnod archeolegol, mae nifer
o fythynnod, ffermydd ac anheddau eraill sydd bellach yn anghyfannedd
yn tystio i’r ffaith bod pobl yn byw yr ardal hon cyn y 19eg ganrif,
er bod y boblogaeth honno yn un denau. Mae’r Arch, ffug-gastell
yn dyddio o ddechrau’r 19eg ganrif, yn cyflwyno ychydig o ddrama
i’r dirwedd goediog hon, ac mae darganfyddiadau yn dyddio o’r
cyfnod Mesolithig yn darparu rhywfaint o ddyfnder amser.
Mae i’r ardal hon ffiniau pendant a cheir tir agored
ar bob ochr ac eithrio ar ran fach o’r ffin orllewinol, ac i’r
de lle y ceir tir amgaeëdig isel.
![MAP MYNYDD Y FFYNNON](webphotos/mynyddyffynnonmap.jpg)
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221 |