![](../../shim.gif) |
![Banc Esgair Mwn and Rhos Tanchwarel](webphotos/bancesgairmwnrhostanchware.jpg)
BANC ESGAIR-MWN A RHOS TANCHWAREL
CYFEIRNOD GRID: SN 760703
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 546.6
Cefndir Hanesyddol
Yn y Cyfnod Canoloesol roedd yr ardal hon yn rhan o
faenor Mefenydd a Chwmystwyth a oedd yn eiddo i Abaty Ystrad Fflur. Pan
ddiddymwyd yr abaty, rhoddwyd tiroedd abatai i Iarll Essex, a phrynwyd
y rhan fwyaf ohonynt gan ystad Trawscoed ym 1630, gan gynnwys tiroedd
yn agos i’r ardal hon. Mae hanes diweddarach yr ardal hon yn ansicr,
er ei bod yn debyg i’w natur ucheldirol agored sicrhau yr ystyrid
mai tir y Goron ydoedd. Dechreuodd ystad Trawscoed ymddiddori yn rhan
ddeheuol yr ardal ar ddechrau’r 19eg ganrif pan fu cynlluniau i
amgáu’r ardal hon trwy ddeddf seneddol, a gwnaed arolwg i
hwysluso hyn ym 1815 (LlGC Trawscoed 347), ond ni roddwyd unrhyw ddyfarniad.
Dengys arolwg 1815 fod yr ardal i gyd bron yn agored. Erbyn yr arolwg
degwm (Map Degwm a Rhaniad Gwnnws, 1844; Map Degwm a Rhaniad Ysbyty Ystwyth,
1848) roedd y rhan fwyaf o’r ardal hon yn dal i fod yn agored. Bu
pobl yn tresmasu’n anghyfreithlon ar dir agored yn rhan ogledd-ddwyreiniol
yr ardal hon, ar gwr dwyreiniol plwyf Ysbyty Ystwyth cyn 1846, ac mae
hyn wedi’i gofnodi ar fap yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru (LlGC
Map 7181). Ymddengys mai caeau mawr oedd y tresmasiadau hyn yn bennaf,
ac iddynt gael eu cyflawni felly o dan nawdd ystad neu gan ffermwyr-denantiaid,
ac nad gwaith sgwatwyr ar raddfa fach oeddynt. Ymddengys ar ôl yr
arolwg degwm i’r rhan fwyaf o’r ardal hon gael ei hamgáu,
ac iddi gael ei rhannu’n gaeau mawr iawn. Felly nid yw’n glir
o ble y mae’r patrwm anheddu o ffermydd a bythynnod gwasgaredig
wedi deillio, ond efallai iddo gael ei sefydlu yn y 19eg ganrif o ganlyniad
i bobl yn tresmasu ar y tir. Mae’r mwyafrif o’r aneddiadau
bellach yn anghyfannedd. Mae’n debyg iawn bod mwynglawdd plwm Esgair-Mwn
yn dra hynafol pan gafodd ei ailddarganfod yn y 18fed ganrif a’i
weithio ar ran y Goron. Ymddengys mai’r 18fed ganrif fu’r
cyfnod gweithio mwy proffidiol, er i gynhyrchiant barhau drwy gydol y
19eg ganrif, a hyd yn oed tan 1927. Yn y 1940au ailagorwyd y mwynglawdd
er mwyn gweithio’r tomenni llawn plwm (Bick 1974, 34-35). Mae mwyngloddiau
eraill o fewn yr ardal hon hefyd yn hynafol – Glogfach a Glogfawr
– er na chofnodwyd eu hanes cystal.
Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol
Mae’r ardal hon yn gorwedd rhwng 270m a 420m i’r
gorllewin o dir agored ac yn cynnwys dyffrynnoedd Gwyddyl, Garw a Marchnant
i’r de sydd wedi’u halinio o’r dwyrain i’r gorllewin,
a llethrau deheuol Cwm Ystwyth i’r gogledd. At ei gilydd mae golwg
agored ar yr ardal, ceir llawer o gaeau mawr wedi’u ffurfio gan
gloddiau. Prin yw’r gwrychoedd yn yr ardal, ac ar ben y cloddiau
ceir ffensys gwifrau. Mewn rhai achosion mae’r ffiniau sydd wedi’u
ffurfio gan gloddiau wedi’u hesgeuluso. Yn agos at y ffermydd a’r
bythynnod (sy’n anghyfannedd gan amlaf) ceir caeau llai o faint
o dir pori wedi’i wella. Yma mae gan rai o’r ffiniau sydd
wedi’u ffurfio gan gloddiau wrychoedd, ond anaml y gall y rhain
gadw stoc i mewn. Mae’r tai wedi’u hadeiladu o gerrig a chanddynt
doeau llechi. Mae hen fwyngloddiau plwm yn elfennau tirwedd nodedig. Mae
tomenni sbwriel yn arbennig o amlwg yn yr ardal hon, ond ceir adeiladau
cerrig a nodweddion atodol, gan gynnwys sied beiriannau o haearn rhychog
ym Manc Esgair-Mwn. Mae’r esgeiriau uchel wedi’u halinio o’r
dwyrain i’r gorllewin yn cynnwys tir pori wedi’i wella a thir
mwy garw ar lethrau serth. Mae lloriau’r dyffrynnoedd yn tueddu
i gynnwys tir pori garw iawn a phocedi o dir mawnaidd. Mae gan ffermydd
a leolir ar lethrau isaf y dyffrynnoedd gaeau bach o dir pori wedi’i
wella.
Mae’r archeoleg a gofnodwyd yn yr ardal hon yn
cynnwys aneddiadau anghyfannedd ac olion y diwydiant cloddio metel bron
yn gyfan gwbl .
Nid yw’r dirwedd hon yn arbennig o wahanol i’w
chymdogion. I’r dwyrain mae gan y dirwedd lawer o nodweddion tebyg,
ond mae’n uwch ac yn cynnwys lleiniau mawr wedi’u plannu â
choed coniffer. I’r de-ddwyrain mae’r tir yn is ac yn cynnwys
system gaeau o gaeau bach. Dim ond ar yr ochr ogledd-orllewinol a’r
ochr ogledd-ddwyreiniol i’r ardal hon y mae gwahaniaeth clir. Yn
ffinio â’r ardal hon i’r gogledd-ddwyrain ceir llain
o goedwig wedi’i phlannu, ac mae’r tir i’r gogledd-orllewin
yn cynnwys caeau llai o faint a ffermydd/bythynnod gwasgaredig.
![Map Banc Esgair Mwn and Rhos Tanchwarel](webphotos/bancesgairmwynrhostanchwarelmap.jpg)
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221 |