|
269 MYNYDD BACH
CYFEIRNOD GRID: SN095290
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 787.6
Cefndir Hanesyddol
Ardal o fewn ffiniau modern Sir Benfro, ar gwr deheuol Mynydd Preseli,
o fewn Cantref canoloesol Cemaes. Daethpwyd â Chemaes o dan reolaeth Eingl-Normanaidd
gan y teulu Fitzmartin c.1100. Fe'i cadwyd gan y teulu Fitzmartin, fel
Barwniaeth Cemaes, tan 1326 pan gawsant eu holynu gan y teulu Audley.
Roedd y farwniaeth yn gydamserol â Chantref Cemaes a grëwyd yn ddiweddarach
ym 1536, ond parhaodd llawer o hawliau a rhwymedigaethau ffiwdal, rhai
ohonynt tan mor ddiweddar â 1922. Roedd ardal gymeriad Mynydd Bach yn
eiddo i arglwyddiaeth ganol neu faenor Maenclochog, a ddelid o Farwniaeth
Cemaes gan arglwyddi Roche Llangwm yn y 13eg ganrif a'r 14eg ganrif pan
aseswyd ei fod yn werth ffi un marchog. Ym 1594, delid Maenclochog - fel
maenorau eraill yng Nghemaes- ar brydles flynyddol o'r Farwniaeth ac mewn
Extent aseswyd ei bod yn werth 3s 8d. Fodd bynnag, fel y rhan fwyaf o
ran dde-ddwyreiniol y Farwniaeth, o fewn Mynydd Preseli, parhaodd yr ardal
hon i gael ei dal o dan systemau Cymreig o dirddaliadaeth. Mae'r ardal
gymeriad wedi'i hamgáu erbyn hyn ond yn ystod y cyfnod canoloesol, mae'n
debyg bod yr ardal gyfan yn rhostir pori agored. Ym 1301, rhoddodd David
de la Roche i fynachod Abaty Hendy-gwyn-ar-Daf yr hawl i bori ceffylau
'ar Breseli a'r lleoedd diffaith oddi amgylch am saith mlynedd, am un
geiniog ac ar ôl hynny 2 swllt'. Atgynhyrchir cofnod Charles Hassall,
ym 1794, o'r 'tir diffaith helaeth' a fodolai o hyd ym Maenclochog yn
Hanes y Sir. Gallai rhywfaint o'r tir hwn fod wedi ymestyn dros ardal
Mynydd Bach a arhosodd yn dir heb ei hamgáu tan 1815 pan fu'n destun dyfarniad
Amgáu gan y Senedd, y mae'r system bresennol o gaeau mawr â ffiniau syth
yn noweddiadol ohono. Ar wahân i Fwlch-y-pant, a gofnodwyd ym 1503, ac
Eithbed-fach o'r 17eg ganrif, sydd yn ôl pob tebyg yn cynrychioli hafodau,
mae'r patrwm anheddu presennol o ffermydd a bythynnod, a'r mwyafrif o'r
ffyrdd a'r llwybrau, yn dyddio o 1815 neu'n fuan ar ôl hynny. Ar draws
pen gorllewinol yr ardal hon rhedai Rheilffordd Maenclochog , a agorwyd
ym 1876, i wasanaethau'r chwareli yn Rhosbwlch, ond a gaewyd ym 1949.
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221
Disgrifiad a hanfodion hanesyddol y dirwedd
Mae ardal gymeriad tirwedd hanesyddol Mynydd Bach yn cynnwys llain
lydan o dir ffermio amgaeëdig sy'n ffinio â llethrau deheuol Mynydd Preseli.
Mae'r tir yn wynebu'r de ac yn graddol ddisgyn ac mae'n gorwedd rhwng
200m a 340m o uchder. Mae'r caeau'n rheolaidd eu siâp. Maent fwy neu lai
yn sgwâr ac o faint bach i ganolig. Rhennir y caeau gan gloddiau neu gloddiau
o bridd a cherrig. Ceir gwrychoedd ar ben y cloddiau hyn. Ac eithrio yn
ymyl lonydd a llwybrau nid yw'r gwrychoedd hyn mewn cyflwr da ac mae'r
mwyafrif naill ei wedi diflannu neu'r cyfan sydd ar ôl yw rhesi di-drefn
o lwyni ac eithin prysglog. Defnyddir ffensys gwifrau ar y cloddiau rhwng
y caeau i ddal gwartheg.. Cymysgedd o dir pori wedi'i wella a thir pori
heb ei wella yw'r tir amaeth ynghyd a thir pori mwy garw a thir brwynog
mewn pantiau gwlyb. Ar lefelau uwch gadawyd caeau a rhai ffermydd ac maent
yn troi'n rhostir unwaith eto. Ceir rhywfaint o goetir prysglog mewn rhai
o'r pantiau, a lleolir pedair planhigfa o goed coniffer o faint bach i
ganolig yn dyddio o'r 20fed ganrif yn yr ardal. Ac eithrio'r planhigfeydd
a'r coetir prysglog, cyfyngir coed i glystyrau bach sy'n darparu cysgod
o amgylch ffermydd. Nodweddir y patrwm anheddu gan ffermydd a bythynnod
gwasgaredig. Mae'r anheddau at ei gilydd yn dyddio o'r 19eg ganrif. Mae
gan yr anheddau hyn a adeiladwyd o gerrig (wedi'i rendro a/neu â cherrig
moel) yn y traddodiad brodorol un, un a hanner neu ddau lawr, tri bae
a thoeau llechi. Ceir mathau eraill o anheddau, megis bwthyn unllawr o
haearn rhychog yn dyddio o ganol yr 20fed ganrif, a thai o goncrid a briciau
wedi'u rendro yn perthyn i'r 20fed ganrif. Fel arfer mae'r tai diweddarach
hyn wedi disodli ffermdai cynharach a godwyd yn y 19eg ganrif. Nid oes
unrhyw adeiladau rhestredig yn yr ardal. Ar wahân i'r rheilffordd nas
defnyddir bellach a'r B4313 sy'n croesi rhan orllewinol yr ardal hon,
cyfyngir y cysylltiadau ar gyfer trafnidiaeth i lonydd a llwybrau. Fel
arfer mae'r rhain yn syth a chanddynt lain o 5m - 6m rhwng ymyl y ffordd
a'r clawdd. Mae hyn yn cyferbynnu â lonydd troellog cul yr ardaloedd oddi
amgylch.
Mae dwysedd yr archeoleg gynhanesyddol a gofnodwyd yn eithaf
uchel o fewn ardal Mynydd Bach gan gynnwys cylch cerrig posibl o'r oes
neolithig, maen hir cofrestredig ac amlosgiad neu grug, dau faen hir posibl
a'r hyn a all fod yn bâr o gerrig, yr hyn a all fod yn rhes o gerrig,
crug crwn posibl a thomen losgedig bosibl, i gyd yn dyddio o'r oes efydd.
Mae safleoedd eraill yn cynnwys clostir posibl o ddyddiad anhysbys, chwarel
Mynydd Goety, y rheilffordd a gwersyll milwrol o'r ail ryfel byd gerllaw
Rhosbwlch.
Mae Mynydd Bach yn gorwedd rhwng rhostir agored Mynydd
Preseli, y mae rhannau ohono wedi'u plannu â choed, a thir ffermio is
Maenclochog a Rhosfach lle y mae'r aneddiadau'n fwy hynafol, sydd i'r
de.
Ffynonellau: Archifdy Sir Benfro MF 207; Charles 1992;
Davies 1982; Gale 1992; Howells 1977; Hunter 1852; Map a rhaniad degwm
Llandeilo Llwydarth, 1841; Map a rhaniad degwm Llandisilio, 1840; Map
a rhaniad degwm Llangolman, 1841; Map a rhaniad degwm Maenclochog, 1841;
Rees 1932; Richards 1998; Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed 1997
|