|
243 CLODDFEYDD AUR DOLAUCOTHI
CYFEIRNOD GRID: SN 664402
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 44.84
Cefndir Hanesyddol
Ardal gymeriad fach iawn sy'n cwmpasu'r cloddfeydd aur yn Nolaucothi.
Er bod yna dystiolaeth o ddatblygu adnoddau cyn hynny, y Rhufeiniaid a
ysgogodd y datblygiad cloddio presennol, a dyma'r cloddfeydd mwyaf datblygedig
a ganfuwyd hyd yma ym Mhrydain; eu cynnyrch hwy oedd eurfarrau'r bathdai
ymerodrol a gallent fod wedi bod yn un o'r cymhellion a symbylodd oresgyniad
Prydain. Benthycwyd y rhan helaethaf o'r adran hon o waith Jones a Lewis,
1971, ac ychwanegwyd passim Burnham ati. Sefydlwyd y cloddfeydd yn ystod
ton gyntaf goresgyniad de-orllewin Cymru, yn 75-80OC, a buont yn gynhyrchiol
hyd ddiwedd y 4edd ganrif. Yn y 14eg ganrif dyddiwyd olwyn ddraenio bren
o un o'r ponciau dwfn yn olwyn o tua 50CC, tra bod darnau arian a ganfuwyd
yn y cyffiniau yn dyddio o'r ganrif 1af hyd deyrnasiad Valentinian a theyrnasiad
Valens, 364-375 OC (James 182, 33). Cadwyd cloddfeydd fel y rhain o dan
reolaeth y fyddin ac i'r diben hwn sefydlwyd caer ar y gwastadedd ym Mhumsaint
yn union i'r gorllewin (Ardal 241). Gwelir yn yr ardal gasgliad o fynedfeydd,
hushes, ponciau ac ardaloedd cynnau tân sy'n nodweddiadol o dechnegau
cloddio cynnar, ond nid ydynt i gyd o angenrheidrwydd yn Rhufeinig. Haerwyd
(Jones 1994, 88) bod peth echdynnu aur wedi parhau hyd y cyfnod ôl-Rufeinig,
ond gallai mai datblygu dyddodion llifwaddod oedd hyn. Ymgymerid ag echdynnu
aur yn ystod diwedd y cyfnod Canoloesol, o bosibl o dan Bremonstratensiaid
Abaty Tal-y-llychau (cafodd tomen rwbel bosibl ei dehongli fel mwnt ers
peth amser). Bu i hyn barhau yn ystod y cyfnod Ôl-ganoloesol, a chanfuwyd
casgliadau eithaf mawr o grochenwaith sy'n dyddio o'r 17eg ganrif yn ddwfn
yn un o'r prif ffrydiau a'r cronfeydd (James 1982, 33). Ar ôl bwlch, ailgychwynnwyd
cloddio tua 1870 a pharhaodd hyn hyd 1910, o dan gyfarwyddyd Awstraliad
o'r enw Mr Mitchell a ailagorodd lawer o'r gweithiau cynharach. Cychwynnwyd
ailgloddio yn y cyfnod modern ym 1934 dan gyfarwyddyd 'Roman Deep Holdings
Ltd' a pharhaodd hyn hyd ddechrau'r Ail Ryfel Byd, a dyma pryd y darganfuwyd
yr olwyn ddraenio. Daeth y safle i feddiant yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol
ar ôl y rhyfel.
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221
Disgrifiad a hanfodion hanesyddol y dirwedd
Ardal gymeriad fach iawn sy'n ymestyn ar draws llechweddau bryniog
sy'n wynebu'r gogledd-orllewin ac sy'n amrywio o ran uchder o 120m i fwy
na 200m; mae llawer o goed yn tyfu arnynt, yn cynnwys coed collddail lled
naturiol, planhigfeydd o goed collddail a phlanhigfeydd o goed conifferaidd.
Mae yna ychydig o dir pori wedi'i wella o amgylch yr ymylon. Mae'r cloddfeydd
erbyn hyn ym meddiant yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ac fe'u rhedir fel
canolfan twristiaid ac ymchwil. Mae'r Ymddiriedolaeth wedi ailsefydlu
detholiad o adeiladau sy'n ymwneud â chloddio i'w defnyddio gan ymwelwyr,
wedi ailgodi olwyn pen pwll dros siafft, wedi creu llwybrau a rhodfeydd,
ac wedi creu meysydd parcio. Fodd bynnag, gweddillion yr hen gloddfeydd
yw'r elfennau mwyaf amlwg a sylweddol yn yr ardal. Y nodwedd fwyaf amlwg
sy'n ymwneud â chloddio yw'r prif waith cloddio brig Rhufeinig. Yn y pwll
dwfn hwn a'i lechweddau ysgythrog, coediog y mae'r mwyafrif o adeiladau
sy'n ymwneud â chloddio wedi'u hadfer. Mae nodweddion cloddio eraill wedi'u
cynnwys yn y gwaith cloddio brig, rhai'n dyddio o'r cyfnod Rhufeinig megis
tanciau i storio dwr, ac eraill, megis siafftau, mynedfeydd a gweithfeydd
cloddio brig, yn dyddio o'r cyfnod Ôl-ganoloesol. Mae nodweddion cloddio
y tu allan i'r prif waith cloddio brig ar wasgar ar draws y dirwedd: gweithfeydd
brig llai o faint (na wyddys dyddiad rhai ohonynt), tanciau a ffrydiau
Rhufeinig, byrddau golchi, tomenni sbwriel, gweithfeydd treialu, incleins,
tramffyrdd, mynedfeydd a siafftau. Prin y mae yna ddarn un metr sgwâr
o'r ardal gymeriad nad yw cloddio wedi effeithio arno.
Cyfyngwyd archeoleg a gofnodwyd i'r nodweddion cloddio
a nodwyd eisoes gan fwyaf; at y rhain gellir ychwanegu'r mwnt posibl,
carreg ddyrnu sef 'Carreg Pumsaint' ym mytholeg yr ardal, a ffynnon gysegredig
bosibl.
Ychydig o adeiladau sydd yna o fewn yr ardal ac nid oes
yr un ohonynt yn nodedig.
Elfennau cloddio'r dirwedd hon sy'n rhoi iddi ei chymeriad
amlwg. Mae rhai elfennau megis ffrydiau a thanciau yn llifo i ardal gymeriad
arall i'r gogledd-ddwyrain, ond mae'r ardaloedd cyffiniol eraill yn gwrthgyferbynnu'n
gryf ac mae ffin bendant rhwng yr ardal hon ac ardaloedd cyfagos y pentrefi,
y ffermydd a'r caeau.
|