Cartref >

Y Porthdy sy’n dyddio o’r 15fed ganrif yng Nghastell Caerfyrddin

Mae Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed ar hyn o bryd yn gwneud gwaith archaeolegol mewn dau o’r cestyll pwysicaf yn ne orllewin Cymru. Y ddau gastell yw calon y ddwy dref sirol Aberteifi a Chaerfyrddin.

Y gobaith yw y bydd prosiect cadwraeth mawr yn dechrau cyn hir yng Nghastell Aberteifi, ac i hyrwyddo’r gwaith hwn, bydd y castell yn ymddangos cyn hir ar y gyfres newydd o Restoration ar BBC2. Adeiladwyd y castell carreg cyntaf yn y blynyddoedd o 1100 ymlaen gan Rhys ap Gruffudd (Yr Arglwydd Rhys). Penderfynodd ddathlu cwblhau’r gwaith drwy gynnal gwyl cerdd a chân, a gydnabyddir fel yr Eisteddfod gyntaf erioed. Yn 2003, gofynnodd Cyngor Sir Ceredigion i Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed wneud gwaith cloddio y tu cefn i fythynnod Green Villa, sef gerllaw’r fynedfa bresennol i’r castell. Yn ystod yr ymchwiliad daethpwyd o hyd i weddillion sylweddol o waith maen a oedd yn ôl pob tebyg yn rhan o’r fynedfa ganoloesol i’r castell.

Yn y cyfamser, yng Nghastell Caerfyrddin, mae Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed wedi bod yn cynorthwyo gyda phrosiect gwella tymor-hir i ddod â’r castell unwaith yn rhagor yn rhan ganolog o fywyd y gymuned. Cyngor Sir Caerfyrddin sy’n rhedeg y prosiect gyda chymorth Cadw a Chronfa Treftadaeth y Loteri. Yn ystod haf 2003 gwnaed gwaith cloddio y tu allan i’r porthdy mawreddog dau-dr oedd yn brif fynedfa i’r castell o’r dref. Yn ystod y gwaith cloddio daethpwyd o hyd i dystiolaeth bod pont wedi bod yno’n wreiddiol oedd yn croesi ffos amddiffynnol lydan oedd yn gwahanu’r porth a Sgwâr Nott. Gallem ddangos bod y bont hon wedi cael ei disodli’n ddiweddarach gan sarn garreg. Yn y pen draw, llanwodd y ffos â sbwriel ac adeiladwyd drosti yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Gwnaed gwaith cloddio hefyd ar ran o’r ffos hon. Er na lwyddwyd i gyrraedd y gwaelod, gellid dangos ei bod yn 4 metr o leiaf o ddyfnder. Cafwyd hyd i nifer o ddarganfyddiadau o bwys o’r bymthegfed ganrif o’r deunydd llanw yn y ffos, gan gynnwys casgliad o esgidiau lledr a dysglau pren.

Cyswllt y prosiectau:
Castell Aberteifi - Ken Murphy - k.murphy@dyfedarchaeology.org.uk
Castell Caerfyrddin - Ken Murphy - k.murphy@dyfedarchaeology.org.uk

Llun o’r awyr o’r ffosydd crwn o’r Oes Efydd

Seiliau’r colomendy canoloesol a gloddiwyd yn Newton

MAES CLADDU O’R OES EFYDD A FFERM CYNHANES YN LLANDYSUL

Yn ystod haf 2003, wrth gloddio dau safle yn ystod adeiladu parc busnes newydd yn Llandysul, darganfyddwyd gweddillion pwysig o’r cyfnod cynhanes. Ar un safle roedd tair ffos gron y credir mai olion carneddau claddu ydynt o’r Oes Efydd. Gweithiwr adeiladu llygatgraff oedd y cyntaf i sylwi arnynt tra’r oedd yn codi’r pridd uchaf gyda pheiriant. Yr ail safle oedd safle aneddiad â phalisâd neu ffens pren o’i amgylch. Prin oedd y gweddillion a ddarganfuwyd ac yn eu plith yr oedd tyllau pyst heb fawr ddyfnder, pydewau a ffosydd. Serch hynny, daethpwyd o hyd i grochenwaith 5,000 o flynyddoedd oed sy’n dyddio o’r cyfnod Neolithig cynnar yn rhai o’r pydewau. Mae cyfres o ddyddiadau radiocarbon yn dynodi dilyniant hir o feddiannu sy’n ymestyn o’r cyfnod Neolithig i Oes yr Haearn. Ariannwyd y gwaith cloddio gan Awdurdod Datblygu Cymru.

DARGANFYDDIADAU ARCHAEOLEGOL YN WATERSTON, SIR BENFRO

Yn ystod dechrau 2003, bu Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed yn cloddio yn yr ardal o gwmpas aneddiad canoloesol a diwedddarach Newton, yn Waterston ger Aberdaugleddau. Cyflawnwyd y prosiect cyn adeiladu dau danc anferth i storio Nwy Hylif Naturiol gan Petroplus Cyf. Ymhlith y darganfyddiadau oedd t crwn o’r Oes Efydd, dau odyn sychu llafur yn dyddio o 720-960 O.C. a th mawr a cholomendy yn dyddio o ddechrau’r 1500au.

LLWYBR PREN CANOLOESOL GER TAL-Y-BONT

Fis Mawrth eleni, gwnaeth Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed ddarganfyddiad rhyfeddol iawn, sef llwybr pren sy’n croesi corsdir Cors Fochno (Cors Y Borth). Mae’r llwybr bellach wedi’i ddyddio drwy ddulliau radiocarbon i’r 10fed ganrif neu ddechrau’r unfed ganrif ar ddeg O.C., ac ymddengys fod y llwybr yn arwain at eglwys hynafol Llangynfelyn. Mae cynlluniau ar droed i wneud gwaith cloddio mawr yr haf hwn gyda chymorth ariannol gan Cadw a chymorth llafur gan fyfyrwyr Prifysgol Birmingham. Ceir manylion am hynt y gwaith cloddio ar ein gwefan ac yn rhifynnau’r llythyr newyddion hwn.

Am rhagor o wybodaeth gweler y Dyddiadur Cloddio

Llun arlunydd o’r Cyfrifdy fel y byddai wedi edrych ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Deuai gweithwyr plwm i’r Cyfrifdy i gasglu eu tâl wythnosol.
(Arlunydd: Richard Jones o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed).

Llun o hen Gyfrifdy Lisburne, Pont-rhyd-y-groes, Ceredigion yn 2003.

Dros y flwyddyn ddiwethaf, mae Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed wedi bod yn rhan o brosiect i helpu pobl i ddeall yn well a mwynhau canolbarth a gogledd Ceredigion. Aeth fforwm busnes twristiaeth Pentir Pumlumon ati i ddyfeisio prosiect oedd yn cynnwys gweithwyr proffesiynol a chymunedau i gynhyrchu paneli gwybodaeth treftadaeth ar gyfer naw cymuned. Ariannwyd y prosiect gan Awdurdod Datblygu Cymru, Cyngor Cefn Gwlad Cymru a Chyngor Sir Ceredigion.

Defnyddiwyd methodoleg gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed y maent wedi bod yn ei datblygu dros y blynyddoedd diwethaf hyn o “archwiliadau” cymuned neu dreftadaeth. Lluniwyd adroddiad-gwaith dwyieithog ar gyfer pob un o’r naw cymuned, ar sail y wybodaeth sydd yn y Cofnod yr Amgylchedd Hanesyddol (CHA). Roedd yr adroddiadau’n cynnwys crynodeb cronolegol o’r ardal a rhestr a map o’r safleoedd a gynhwysir yn y CHA, a disgrifiad o bob un ohonynt. Dosbarthwyd yr adroddiadau hyn cyn cynnal noson gymunedol lle anogwyd pobl, ar ôl i staff Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed roi cyflwyniad byr, i roi rhagor o wybodaeth am hanes ac archaeoleg eu cymuned. Gofynnodd Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed hefyd am eu barn ynghylch beth oedd yn bwysig i ymwelwyr a’r genhedlaeth nesaf wybod am eu hardal.

Bwydwyd y wybodaeth hon yn ôl i’r CHA, a defnyddiwyd hi fel sail ar gyfer y paneli gwybodaeth, o ran y testun a’r lluniau. Lansiwyd y paneli yn swyddogol yn Llanafan lle arddangoswyd hwy gyda’i gilydd am benwythnos cyn mynd ati i’w gosod yn eu lle.

Jenny Hall, Mawrth, 2004

Cyswllt y Prosiect: Ken Murphy - k.murphy@dyfedarchaeology.org.uk

Safle AGA ar ucheldir Ceredigion

Eleni daw’r astudiaeth 8-mlynedd o safleoedd aneddiadau gwledig anghyfannedd yn ne orllewin Cymru i ben. Cafodd y prosiect “Aneddiadau Gwledig Anghyfannedd” (AGA) gymorth grant gan Cadw, ac roedd yn rhan o astudiaeth Cymru gyfan. Nod y prosiect oedd ceisio deall yn well y nifer fawr o gytiau a chartrefi anghyfannedd a welir yng nghefn gwlad. Ymwelwyd â thros 1,000 o safleoedd a’u hasesu, a nodwyd y manylion yn y Cofnod yr Amgylchedd Hanesyddol rhanbarthol.

Ymwelwyd â rhai hen ffermydd a bythynnod, ond roedd y prosiect yn canolbwyntio’n bennaf ar dri math penodol o safle; cytiau hir, tai hir a llwyfanau. Credir bod pob un o’r rhain yn cynrychioli gweddillion cartrefi a feddiannwyd yn ystod y cyfnod canoloesol ac ôl-ganoloesol. Serch hynny, ychydig iawn ohonynt sydd wedi’u cloddio, a hyd yn oed heddiw prin iawn yw’r wybodaeth am safleoedd unigol.

Mae safleoedd AGA yn cynnwys cartrefi a ddefnyddiwyd at nifer o wahanol ddibenion. Yn ddiamau, defnyddiwyd llawer o’r safleoedd ar yr ucheldir fel hafotai neu dai haf gan fugeiliaid a’u teuluoedd yn y canol oesoedd. Mae safleoedd eraill y gellir eu clustnodi fel cartrefi mwy diweddar teuluoedd bugeiliaid oedd yn byw ar y mynydd-dir gydol y flwyddyn, hyd yn oed yn y llefydd mwyaf anghysbell ac anodd. Ar yr ucheldir, mae’r aneddiadau anghyfannedd fel arfer yn goroesi yn eithaf da fel murddunod, ac maent i’w gweld yn amlwg yn y tirwedd. Mae safleoedd AGA felly yn elfen bwysig iawn o adnoddau archaeolegol yr ucheldir.

Yn yr ardaloedd iseldir amaethyddol, mae’r prosiect wedi clustnodi dwsinau lawer o fythynnod oedd yn gartref i deuluoedd gweision fferm yn y ddeunawfed ganrif a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mewn sawl achos, nid oes unrhyw olion gweladwy o gwbl o’r tai hyn. Mae hyd yn oed rhai o’r ffermydd a’r plastai mawr wedi diflannu dros y canrifoedd. Serch hynny, mae’r safleoedd hyn weithiau yn goroesi fel nodweddion archaeolegol o dan ddaear, gan gadw tystiolaeth bwysig o fywyd cartref a bywyd economaidd y cenedlaethau a fu.

Mae’r prosiect hefyd wedi bod yn gyfrifol am gynnydd sylweddol yn nifer y safleoedd AGA a ddiogelir yn awr fel Henebion Rhestredig, gan gydnabod pwysigrwydd cadw’r enghreifftiau gorau o bob un math o safle i’r oesoedd a ddêl i’w gwerthfawrogi a dysgu oddi wrthynt. Fodd bynnag, mae angen gwneud gwaith yn y dyfodol, yn enwedig gwaith cloddio, er mwyn gwella ein gwybodaeth o’r safleoedd pwysig hyn.

Mae Cadw bellach wedi cyhoeddi canllaw i’r prosiect Aneddiadau Gwledig Anghyfannedd, dan y teitl “Gofalu am Ffermydd Coll”. Mae adroddiad mwy manwl sy’n ymdrin â’r prosiect AGA yn gyffredinol i’w gyhoeddi yn ddiweddarach yn 2004, a gellir cael rhagor o fanylion am hyn yn uniongyrchol oddi wrth Cadw.

Paul Sambrook, Mawrth 2004

Cyswllt y Prosiect: Gwilym Hughes

Adeilad fferm traddodiadol a adnewyddir fel rhan o gynllun Tir Gofal

Cyswllt y Prosiect: Alice Pyper - a.pyper@dyfedarchaeology.org.uk