|
LLANSTEFFAN
CYFEIRNOD GRID: SN 351107
ARDAL MEWN HECTARAU: 52.35
Cefndir Hanesyddol
Mae bryn serth yn edrych dros bentref Llansteffan i'r de, ac ar gopa'r
bryn mae caer bentir o'r Oes Haearn mewn cyflwr da, a chastell ysblennydd
o gerrig oddi mewn iddo. Sefydlwyd hwn gan y Normaniaid erbyn 1146, fel
canolfan ffiwdal faenoraidd y cwmwd ac arglwyddiaeth Penrhyn (Avent 1991,
168-72). Nid oes gan y pentref hanes a brofwyd ei fod yn perthyn o'r Oesoedd
Canol; cysegrwyd yr eglwys bellach i'r Sant Ystyffan Celtaidd - y dywedir
iddo fod yn un o ddilynwyr Sant Teilo - ond efallai fod yr eglwys wedi'i
chysegru'n wreiddiol i'r Sant Steffan Lladinaidd yn y cyfnod ar ôl y goresgyniad
(Ludlow 1998). Nid oes unrhyw wirionedd yn y ffaith i garreg fedd Hywel
Dda gael ei darganfod yn yr eglwys, fel a gofnodwyd ym 1876. Roedd yn
eglwys y plwyf yn ystod y cyfnod ar ôl y Goresgyniad ac fe'i rhoddwyd,
tua 1170, i Farchogion yr Ysbyty ym Mhencadlys Slebets gan Arglwydd Normanaidd
Llansteffan ar y pryd, sef Geoffrey Marmion (Ludlow 1998). Rhoddwyd i
Slebets bysgodfa a fferi ar draws Afon Tywi. Olynwyd arglwyddi Marmion
gan deulu'r de Camvilles erbyn diwedd y 12fed ganrif (Avent 1991, 174),
a meddiannwyd y castell hyd at yr 16eg ganrif. Erbyn diwedd y ganrif hon,
fodd bynnag, sefydlwyd plasty, 'Y Plas', ar dir mwy gwastad i ogledd y
castell, a dyma brif sedd y teulu Lloyd o Lansteffan hyd nes y cafodd
ei ailadeiladu ymhellach i'r de yn yr 1780au (Jones 1987, 165). Mae gan
Lansteffan draddodiad hir o ymwneud â llongau ac fe'i hystyriwyd yn borthladd
ar ddiwedd y cyfnod Canoloesol, a pharhaodd masnachu gyda Ffrainc a Sbaen
yn yr 17ef ganrif (James n.d.). Erbyn y 14eg ganrif roedd gan Lansteffan
farchnad a dwy ffair (Rees 1932) ond nid oes unrhyw dystiolaeth i awgrymu
bod yr anheddiad yn dref go iawn, ac ni roddwyd siartr iddo. Mewn gwirionedd
mae ei dirwedd yn awgrymu nad oedd erioed yn fwy na phentref mawr, ac
er bod rhai adeiladau wedi'u cynllunio'n stribedi hir, efallai fod y rhain
wedi datblygu o dyddynnod yn hytrach na phlotiau o fwrdeisiaeth. Ym 1844
roedd yn dal i fod yn anheddiad cnewyllol, wedi'i ganoli o amgylch y gyffordd
ger yr eglwys a thir comin yn ffin ar y traethlin, (map degwm). Fodd bynnag
roedd y fferi yn dal i weithredu (gweler Ardal 153) ac ar ei anterth gallai
Llansteffan ymffrostio yn ei 8 ty tafarn (James n.d.). Mae'r darn gwyrdd
presennol o dir yng ngogledd y pentref wedi'i greu yn ddiweddarach yn
y 19eg ganrif.
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221
Disgrifiad ac elfennau tirlun hanesyddol hanfodol
Mae ardal tirlun hanesyddol Llansteffan yn cwmpasu amrywiaeth eang o elfennau
tirlun hanesyddol. Wedi'i leoli ar lan gorllewinol aber Tywi lle y mae
glannau môr isel yn amddiffyn elfennau is yr anheddiad, saif Llansteffan
ar dir uchel sy'n cyrraedd uchderau o 50 m ger y castell. Mae craidd yr
anheddiad yn glwstwr o amgylch eglwys blwyf Ganoloesol Sant Ystyffan ac
ar hyd un stryd. Yma mae anheddau, siopau a thafarndai wedi'u hadeiladu
o garreg gyda thoeau llechi ac yn dyddio gan fwyaf i ddiwedd y 18fed a
dechrau'r 19eg ganrif. Mae ail gnewyllyn hanesyddol o flaen yr aber. Yn
y fan hon, fodd bynnag, ychwanegwyd datblygiad o ddiwedd yr 20fed ganrif
mewn amrywiaeth o arddulliau a deunyddiau at y bythynnod carreg a'r adeiladau
mwy sylweddol o'r 19eg ganrif. Mae stadau bach o dai o'r 20fed ganrif,
anheddau unigol, caeau chwaraeon a gwasanaethau di-nod eraill yn cysylltu'r
ddau glwstwr hanesyddol. Ar gyrion yr anheddiad, i'r de, saif Y Plas gyda'i
ffermdy a'i barcdir sydd wedi dirywio bellach. Yn uchel ar y bryn uwchben
aber Tywi mae castell Canoloesol Llansteffan yn edrych dros y dref. Mae
adfeilion gwaith cerrig Canoloesol y castell hwn yn sylweddol, ac mae
cloddweithiau yn adlewyrchu cymeriad y safle amddiffynnol o'r Oes Haearn.
Yn yr ardal hon ceir llethrau serth lle saif y castell, ag eithin a phrysgwydd
yn gorchuddio'r llethrau.
Yr archeoleg a gofnodwyd yn yr ardal hon yn bennaf yw'r
adeiladau a'r hen adeiladweithiau yn bennaf, ond mae cyfuniad o gloddweithiau
ger Y Plas - fferm?, a cheir safle anheddiad anhysbys i'r gorllewin, lle
y cofnodir colomendy posibl yn yr enw Cymraeg 'Clomendy'. Ceir rhai adeiladau
nodweddiadol yma. Mae'r castell yn Heneb Gofrestredig ac yn adeilad rhestredig
Gradd I, yn dyddio yn bennaf o'r 13eg ganrif. Mae Eglwys Sant Ystyffan
yn adeilad rhestredig Gradd B gydag elfennau canoloesol sylweddol. Mae
plasty'r Plas yn adeilad wedi'i restru'n Radd II o ddiwedd y 18fed ganrif.
Mae adeiladau Ôl-ganoloesol hefyd yn cynnwys hen dafarnau, un ohonynt
wedi'i rhestru'n Radd II, melin, ffald, gefail, capeli Anghydffurfiol
a dau flwch ffôn o fath K6, ac mae'r ddau ohonynt wedi'u rhestru'n Radd
II.
Ardal tirlun â ffin bendant wedi'i chyfyngu i ardal ddatblygedig
pentref Llansteffan, a bryn y castell.
|