|
290 PWLL TREFEIDDAN
CYFEIRNOD GRID: SM735253
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 39.7
Cefndir Hanesyddol
Ardal fach o dir comin agored o fewn ffiniau modern Sir Benfro ym
mhen de-orllewinol Penrhyn Tyddewi. Yn ystod yr Oesoedd Canol gorweddai
o fewn Cantref Pebidiog, neu 'Dewisland', a ddelid yn uniongyrchol gan
Esgobion Tyddewi, a fu'n graidd i'r Esgobaeth ers 1082 pan gafodd ei roi
gan Rhys ap Tewdwr, sef brenin Dyfed cyn y goresgyniad, i'r Esgob Sulien.
Lleolir yr ardal gymeriad o fewn plwyf Tyddewi. O 1115 ymlaen, pan benodwyd
Bernard yn Esgob ar Dyddewi, cyflwynwyd systemau Eingl-Normanaidd o lywodraeth
ffiwdal a gweinyddiaeth eglwysig i Bebidiog, a oedd yn gyffiniol â Chantref
Pebidiog a grëwyd yn ddiweddarach ym 1536. Fodd bynnag, ymddengys fod
systemau tirddaliadaeth Cymreig wedi goroesi, er iddynt gael eu haddasu
mewn ffyrdd gwahanol, tra parhaodd llawer o hawliau a rhwymedigaethau
ffiwdal hyd ddechrau'r 20fed ganrif. Roedd Pebidiog yn enwog am ei dir
âr ffrwythlon. O ddwysedd uchel ei boblogaeth a'r system Gymreig o dirddaliadaeth
y deilliodd prif batrwm anheddu'r ardal, patrwm a gynrychiolir gan ddwysedd
uchel o bentrefannau bach. Mae enwau'r mwyafrif o'r pentrefannau hyn yn
cynnwys yr elfen Tre- ac maent yn seiliedig i raddau helaeth ar y treflannau
canoloesol. Ymddengys fod pob un yn arfer bod yn gysylltiedig â dwy ardal
fach ar wahân o dir comin. Gelwid y naill ardal yn 'gomin' a'r llall yn
waun, ac roedd yr olaf yn dir diffaith. Ceir yr un cysylltiad, ar raddfa
fwy, yn ardal gymeriad Pwll Trefeiddan a gofnodwyd yn gyntaf ym 1614 a
all ddangos fod y system yn perthyn i'r cyfnod ôl-ganoloesol. Fodd bynnag,
mae'r ardal hefyd yn cynnwys Rhos Treswni. Er iddo gael ei gofnodi yn
gyntaf ym 1650, mae'n bosibl bod yr enw Treswni yn gysylltiedig â'r elfen
rhos sy'n awgrymu bod y tir comin yn rhagflaenu'r dreflan, sy'n dangos
bod y system yn perthyn i'r cyfnod canoloesol. Mae'r ardal gymeriad hefyd
yn cynnwys tir comin sy'n gysylltiedig â threflan Rhosson. Mae'r tir comin
a ddangosir ar fap degwm 1840 yn gorchuddio'r un ardal â heddiw fwy neu
lai, a all gynrychioli ei ffiniau gwreiddiol.
Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg
Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001.
Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint
y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded:
GD272221
Disgrifiad a hanfodion hanesyddol y dirwedd
Mae ardal gymeriad tirwedd hanesyddol Pwll Trefeiddan yn gorwedd
ar draws llawr dyffryn/pant hirfain agored ar uchder o 35m fwy neu lai.
Ac eithrio rhan fach o'i ymyl ogleddol, mae wedi'i hamgylchynu gan gaeau
a ffermydd ardal gymeriad tirwedd hanesyddol Treleddyn - Treginnis. Er
bod lôn yn rhedeg ar ei thraws, mae'r ardal gymeriad yn agored, ac mae'n
cynnwys rhostir a gweundir gwlyb ac ardal helaeth o ferddwr a chors cawn
- sef Pwll Trefeiddan. Nid oes unrhyw aneddiadau. Tir comin ydyw, ond
nis porir erbyn hyn. Mae'n debyg y câi mawn yr ardal hon ei dorri ar gyfer
tanwydd. Nid oes unrhyw adeiladau yn sefyll o fewn yr ardal, ac nid oes
unrhyw safleoedd archeolegol a gofnodwyd.
Mae'r ardal hon o dir comin gwlyb yn dirwedd hanesyddol
hollol ar wahân ac mae'n cyferbynnu â'r ardaloedd oddi amgylch lle y ceir
ffermydd a chaeau.
Ffynonellau: Charles 1992; Dicks 1968; Howell 1993; Howells
1971; Howells 1987; James 1981; Map degwm a rhaniad Tyddewi, 1840-41;
Willis-Bund 1902
|